Znacząca ilość uwagi została poświęcona, zarówno w tym periodyku, jak i w innych, dwóm zagadnieniem związanym z użyciem literatury. Jedno z nich to względne zmniejszenie użycia danego materiału wraz z jego starzeniem się (“obsolescencja”), co jest dyskutowane m.in. przez Brookesa [1] I wielu innych [2]. Innym aspektem jest zakres w jakim użycie danego źródła skoncentrowane jest w kilku jedynie tytułach („prawo rozproszenia Bradforda”) , co z kolei jest dyskutowane przez Bradforda [3], Leimkuhlera [4], Brookesa [5], i Fairthorne’a [6].
Cole [7] postrzega te dwa “prawa” jako istotne czynniki wpływające na wielkość kolekcji bibliotecznej, zwłaszcza, jeśli ich wpływ jest badany łącznie. Zagadnienie to analizowane jest głębiej przez Bucklanda i Woodburna [8] oraz przez Brookesa [9]. W skrócie, analizy te dają pewien wgląd w ekonomikę utrzymywania zasobów bibliotecznych w odniesieniu do liczby periodyków naukowych i długości czasu ich przechowywania. Są one również istotne dla procesu zarządzania indeksowaniem i zarządzania abstraktami, w takim sensie, iż wskazują one spadek liczby cytowań, związany z wykluczeniem starszych i bardziej marginalnych źródeł. W każdym z tych przypadków zakładać należy, iż istnieje opisywalny i przypisywalny wzorzec obsolescencji, który różni się w zależności od przedmiotu źródła. Zakłada się też, iż efekt rozproszenia może być oszacowany, i również będzie różnił się w zależności od przedmiotu. .
Możliwość istnienia związku pomiędzy tymi dwoma zjawiskami zdaje się być ignorowana. Ale czy są one rzeczywiście powiązane? Istnienie takiego związku jest przedmiotem znacznego zainteresowania teoretyków, jeżeli bowiem jedno zjawisko zależne jest od drugiego, spowoduje to znaczne uproszczenie zagadnienia zbierania danych. University of Lancaster Library Research Unit (Jednostka Badań Bibliograficznych Uniwersytetu Leicester) badający wpływ obsolescencji i rozproszenia w latach 1967-1968, próbował jednocześnie dowieść związku między nimi. Rezultaty wskazywały wprawdzie na prawdopodobieństwo istnienia takiego powiązania, nie były jednak twardym dowodem na jego obecność. Inne interesy badawcze miały wówczas priorytet, a celem niniejszej notatki jest opis wykonanych wówczas badań w nadziei, iż osoby zajmujące się zawodowo badaniami bibliometrycznymi mogą na tej podstawie prowadzić dalsze prace.
Wygodniej jest prowadzić dyskusję na temat rozproszenia i obsolescencji w kontekście zwartości literatur. Szybko starzejące się literatury źródłowe, jak np. Fizyka, jest bardziej zwarta w kontekście czasu od literatury geografii. Podobnie, niektóre z literatur są bardziej zwarte w odniesieniu do rozproszenia. Hipoteza początkowa zakładała że obsolescencja i rozproszenie są do siebie odwrotnie proporcjonalne. Na przykład, niektóre z literatur mogą być szerokie i krótkie (źródła rozrzucone w szerokim spektrum periodyków naukowych, ale starzejące się w szybkim tempie) podczas gdy inne mogą być długie i wąskie (skoncentrowane w niewielu periodykach i o dłuższym okresie aktualności). Reprezentacja graficzna tych charakterystyk znajduje się na Rys. 1a poniżej.
Hipoteza przeciwna zakłada, iż obsolescencja i rozproszenie są ze sobą wprost proporcjonalnie związane. Na przykład, niektóre literatury mają tendencje do bycia zwięzłymi (koncentracja na kilku periodykach i szybkie starzenie się) podczas gdy inne dyfundują (źródła porozrzucane po wielu periodykach i znacznie wolniejsze tempo starzenia się). Sytuacja taka przedstawiona jest na Rys. 1b. W celu uzyskania porównywalnych danych dla rożnych dziedzin wiedzy, posłużono się Scientific serials Browna [10]. Zawarta tu jest analiza cytowań w artykułach opublikowanych na przestrzeni mniej więcej 18 miesięcy w następujących dziedzinach: matematyka, fizyka, chemia, geologia, fizjologia, botanika, zoologia i entomologia. Cytowania z czasopism były sortowane z uwagi na czasopismo wystąpienie aby uzyskać rozproszenie i z uwagi na wiek aby ocenić starzenie się (obsolescencję). Przedstawione zostały nieobrobione surowe dane bez stosowania metod wygładzania w celu dopasowania do trendu. W istocie, komentarz Browna miesza ze sobą miary absolutne i względne. Na przykład jego Tabela 16 podaje procent każdej próbki pokryty przez 100 najbardziej produktywnych czasopism, pomimo tego, iż rozmiary próbek różniły się wręcz o rząd wielkości. Właściwym w tym kontekście działaniem byłoby porównywanie procentu każdej próbki pokrytego przez dany, stały procent periodyków.
Dane zebrane przez Browna zostały przeanalizowane i sporządzony został wykres rozrzutu (wykres punktowy) obsolescencji względem rozproszenia dla każdej z badanych ośmiu dziedzin. Rezultaty, zaprezentowane na Rys. 2 różnią się zasadniczo od hipotezy pierwotnej (brak korelacji). Wyraźnie widzimy, że obsolescencja i rozproszenie mają wyraźnie dodatnią korelację. Dane sugerują, że zwięzłość na osi czasu jest związana z koncentracją (w odniesieniu do współczynnika rozproszenia).
Rys. 2. Porównanie zwięzłości literatur
Współczynnik rozproszenia k wzięty jest z formuły Cole’a odnoszącej się do prawa rozproszenia Bradforda [7]
Rn=RN(1 + k log n/N)
gdzie Rn jest ilością referencji w n najbardziej produktywnych czasopismach podczas gdy N czasopism kontrybuuje RN referencji. Wartości współczynnika k są w każdym z przypadków oparte na wartości Rn równej 90% RN. Dane pochodzą z Brown [10].
Należy tu zanotować jedno zastrzeżenie. W ramach niektórych dyscyplin niektóre z periodyków dostarczały więcej cytowań niż inne. Na przykład wiodące czasopisma z zakresu chemii dostarczyły 10.052 cytowań, podczas gdy wiodące czasopisma z zakresu zoologii dostarczyły ich 1.819. W związku z tym występują tu faktycznie dwa rodzaje zwięzłości, skorelowane z wielkością próbki. Przedmioty zwięzłe to takie, z których pochodzi duża liczba cytowań w próbce. Implikacje tego faktu nie są jasne. Wzory rozproszenia i obsolescencji .wydają się tu być “bezwymiarowe”, w takim sensie, iż oczekiwać należałoby, że losowa próbka z każdej dystrybucji będzie miała dla każdej z nich taki sam kształt. Tym niemniej, profesor E. T. O’Neill zasugerował* że może istnieć pewien element “wymiarowości”, który powoduje, iż w mniejszych próbkach dochodzi do przeszacowania prawdziwej skali rozproszenia. Taki błąd może być wytłumaczony, przynajmniej częściowo, korelacją pomiędzy rozmiarem próbki i zwięzłością danej literatury, w odniesieniu do miary rozproszenia. Alternatywnym wyjaśnienie mówi natomiast, iż wysoko skoncentrowana literatura przedmiotu wymaga obszerniejszych czasopism w swoim wnętrzu, stąd też wielkość czasopism determinuje rozmiar próbki wybranej metodą Browna. Zakładając, iż niektóre literatury są bardziej zwięzłe niż inne, należy zastanowić się dlaczego tak jest. Dr A. Hindle zasugerował, iż zwięzłość literatury może być związana z “twardością” lub “miękkością” samego jej przedmiotu, to jest stopniem do którego terminologia i stawiane hipotezy są jasno zdefiniowane a problemy naukowe wysoko ustrukturyzowane. W tym aspekcie, fizyka będzie postrzegana jako “twardsza” niż biologia. Ranking przedmiotów literatur w odniesieniu do ich zwięzłości zaprezentowany na Rys. 2 wydaje się zgadzać w ogólności z subiektywnym odczuciem w tym zakresie. Całkiem niezależnie też, profesor de Solla Price wypromował teorię, że obsolescencja jest związana z twardością lub miękkością przedmiotu i może być używana jako swoisty miernik owej twardości [11].